პოემის ეპილოგში დაჭრილ ლუხუმს გველი უვლის, ჭრილობებს ულოკავს და წყალს და საკვებს უზიდავს.
„ლუხუმის სიმხნევე-სიჩაუქემ იმდენად იმოქმედა უწმინდურ გველზე, რომ მოიხიბლა, ვაჟკაცი შეეცოდა და სიკვდილისაგან იხსნა…“ _ დაახლოებით ასე არჩევენ ამ სიუჟეტს კრიტიკოსები. ყოველ შემთხვევაში, სხვაგვარი განმარტება არ წამიკითხავს. ეს ახსნა ყოველთვის არასწორად მეჩვენებოდა და მე _ დილეტანტს ამ წერილის დაწერაც ამან მაიძულა. 
ვაჟა-ფშაველამ პოემა „ბახტრიონი“ მიუძღვნა ყიზილბაშთა წინააღმდეგ ქართველების ბრძოლას, რომელიც „ბახტრიონის აჯანყების” სახელწოდებით არის ცნობილი. თვითონ ტერმინი აჯანყება, ვფიქრობ, არ მიესადაგება იმ პერიპეტიებს რაც კახეთში მოხდა და მცდარად შერჩეული სახელწოდებაა. აჯანყება უფრო სტიქიურ გამოსვლას ნიშნავს. 1659 წლის 19 სექტემბერს კი კონსპირაციული, კარგად დაგეგმილი ბრძოლა დაიწყო, რომელიც რამდენიმე კვირა გაგრძელდა და ქართველთა გამარჯვებით დასრულდა. თანაც ამ ბრძოლაში მონაწილეობა  ძირითადად იმ ქართულმა რეგიონებმა მიიღო, რომელსაც ირანი ვერ აკონტროლებდა.
თუ წარმოვიდგენთ თურქმანებით დასახლებულ ალაზნის ველსა და ივრის ზეგანს, ეჭვის გარეშე შეიძლება ითქვას, რომ ეს ბრძოლა, შედეგის თვალსაზრისით, უმნიშვნელოვანესი იყო. უთუოდ, ამ ბრძოლამ განსაზღვრა დღევანდელი საქართველოს აღმოსავლეთის საზღვრები და ალბათ, ამიტომაც იქცა პოეტის შთაგონების წყაროდ. 
ამ დროისათვის ვითარება ასეთი გახლდათ: თითქმის მთელი კახეთი  თურქმანულ ტომებს ეჭირათ, რომელიც შაჰ აბასმა ქართველთა გადასახლების შემდეგ ადარბადაგანის პროვინციიდან ჩაასახლა. მათ ორი გარნიზონი იცავდა: ერთი ბახტრიონის ციხეში იდგა, ხოლო მეორე_ ალავერდში. ალავერდის ციხის აღება ქსნელებს, არაგველებსა და კახელებს დაევალათ, ხოლო ბახტრიონის ციხისთვის ბრძოლა მთიელებს _ თუშ-ფშავ-ხევსურებს.
ალავერდის ციხე ქართველებმა ხრიკით აიღეს: გარნიზონის უფროსს სთხოვეს, მლოცველები  მონასტერში შეეშვათ. თანხმობა მიიღეს და ჩვენმა წინაპრებმა მონასტერში საკურთხთან და სანთლებთან ერთად მალულად იარაღიც შეიტანეს.მერე ანაზდად, შიგნიდან და გარედან ერთდროულად შეუტიეს და მტერი მყისიერად დაამარცხეს. ამ ფაქტს ქართული და სპარსული წერილობითი წყაროები ადასტურებს. ხოლო რა ხერხით მოხდა ბახტრიონის  აღება, უცნობია. შემდეგ ეს ციხე ქართველებმა დაანგრიეს და დღევანდლობამდე ბორცვზე შემორჩენილია მხოლოდ რამდენიმე ბურჯი და ციხის საძირკველი. მდებარეობის გამო, ბახტრიონი,  უთუოდ, უფრო ძნელად ასაღები ციხე იქნებოდა და ქართველ მთიელებს ასე უცებ შტურმით აღება გაუჭირდებოდათ. ალბათ აქაც რაღაც ხრიკი იხმარეს, წერილობითი წყაროები ამაზე არაფერს ამბობს.
ვაჟა-ფშაველას ისტორიის ცარიელი ფურცლების შევსება მოუწია. ფოლკლორში შემორჩენილ თქმულებებს  თავის პოემაში მოუყარა თავი და შეასხა ხორცი. ხალხური ზეპირსიტყვიერების ნიმუშებს არ მოვიყვან, ამაზე ბევრსა აქვს ნამუშევარი. მხოლოდ ვიტყვი, რომ რამდენადაც ვეძიე ლელა ბაჩლელზე ვერაფერი ვნახე. შესაძლოა, ვაჟას მიუწვდებოდა ხელი თქმულებასთან,  ეს პერსონაჟიც ფოლკლორულია და ციხის აღებაც იმ სცენარით მოხდა, როგორც ვაჟამ დაგვიწერა. ამ შემთხვევაში, რამის მტკიცება უხერხულია და მარტოდენ ვარაუდის გამოთქმა თუ შეიძლება.
ჩანართის სახით ვიტყვი: ხოშარაში ადგილობრივებმა მანახეს საფლავი ლელა ბაჩლელისა, მაგრამ ძნელად სარწმუნოდ მომეჩვენა და არ დავიჯერე, თუმცა კატეგორიულად უარყოფაც არ შეიძლება.
ლუხუმის პერსონაჟზე მიდის დავა სპეციალისტებს შორის და ვერ თანხმდებიან ბერი ლუხუმის პროტოტიპი  თუში ლუის ლუხუმი იყო თუ არა. ამ ლიტერატურულ შერკინებაში რაღაც კუთხურობის მომენტები დავიჭირე და არ მესიამოვნა. ვფიქრობ, ბერი ლუხუმის სახე იმდენად ზოგადი და მისტიურია, რომ სახელის გარდა ფოლკლორთან არაფერი აკავშირებს და ეს დავა უსაგნოა. ის ყველაზე იდუმალებით მოცული პერსონაჟია, მასში ბერობა და მხედრობაა გაერთიანებული. ამ პერსონაჟით ქრისტიანული ლიბერალიზმისა(გიყვარდეს მტერი შენი) და პატრიოტიზმის თავსებადობაა ნაჩვენები.
„შენ შაგებრალა ურჯულო, /მოგიწყლიანდა თვალები; /უთუოდ, საით ენახვე, /მოგაფურთხებდენ ქალები. /მე არ მებრალვის, ლუხუმო, /მოუნათლავი აროდის...“  _ ეუბნება ლუხუმს ზეზვა. ლუხუმის შინაგანი ბუნება ამ მხრივ ალუდა ქეთელაურს ენათესავება. 
პოემაში ორი მისტიური მომენტია. ერთი როცა მოლაშქრეებს ზეციური მხედრის სახით ლაშარის ჯვარი ეცხადებათ და მეორე _ გველის მიერ ლუხუმის განკურნება.
პირველი ქართული მწერლობისათვის არ ახალია _ წმინდა გიორგი დიდგორის ბრძოლაში ხილულად იღებდა მონაწილეობას. ხოლო მეორის დეტალები, ალბათ, ავტორმა  მითოსიდან აიღო, მოძერწა და თავის შემოქმედებით ქურაში გამოაცხო.
უცნაური გველია ვაჟას გველი: სიდიდეზე რომ არაფერი ვთქვათ, მისი ჯაგარი გვაფიქრებინებს, რომ ის ჩვეულებრივი გველი არ არის. ვაჟა მკითხველს მაშინვე აიძულებს, რომ გველში სულ სხვა, არცთუ მთლად ფიზიკური არსება  წარმოიდგინოს: „საჭმელსაც თვითონ უზიდავს,/ასმევს წყალს ლაღის მთისასა;/ღამ-ღამ ზღაპარსაც უამბობს/ორის ობოლის ძმისასა“. უეჭველია, ეს ყოველივე გველის შესაძლებლობებს აღემატება. მაგრამ ქართულ მითოსში, და არამარტო ქართულში, ფუძის გველად წოდებული გველი მსგავს საქმეთა მოქმედია. ის სახლში დარჩენილ ბავშვებს უვლის, ოჯახს იცავს და სახლის პატრონს უბედურების შესახებ ატყობინებს. ქართლში და აღმოსავლეთის მთიანეთში ეზო-კარში გამოჩენილ გველს არ კლავდნენ და ხშირად რძესაც კი ასმევდნენ, რადგან მიაჩნდათ, რომ ის ფუძის ანგელოზია. უფრო სწორად, მასში ფუძის ანგელოზია გამატერიალიზებული. ქართველთა ძველ წარმოდგენაში ყველაფერს თავისი დედა(ანგელოზი) ჰყავდა: კერიის დედა, ფუძის დედა, ადგილის დედა და ასე შემდეგ.  ძველი ქართული წარმოდგენით, ადგილის დედისა და ფუძის ანგელოზის გამატერიალიზება მხოლოდ გველის სახით ხდებოდა(საცნაურია, რომ ბიბლიური ადამ და ევას გამატერიალიზებაც  გველის  დახმარებით მოხდა) . ამდენად, ჩვენ შეიძლება ვივარაუდოთ რომ „ბახტრიონის“  გველი  გველში ხორცშესხმული ზეციური არსებაა და არა უბრალო ქვეწარმავალი.
თუკი ამ ჰიპოტეზას დოგმად მივიღებთ და ამასთან ერთად  მივიჩნევთ, რომ  ვაჟა-ფშაველამ ლუხუმში(ეღირსებაო ლუხუმსა ლაშარის გორზედ შედგომა) საქართველო იგულისხმა, მაშინ  დაისმება კითხვა,  „ბახტრიონის“  გველში რომელი ზეციურ-იერარქიული არსებაა განივთებული ანუ საქართველოს(ლუხუმს) გველის სახით ვინ უმკურნალა?  როგორც ზევით ვახსენეთ, ქართულ მითოლოგიაში დედა ჰყავს კერას, სახლ-კარს, ადგილს, მიწას(დედა მიწა), მაგრამ ერს თუ ჰყავს დედა-მფარველი?  მითების შექმნის ეპოქაში ერები არ არსებობდა, მაგრამ ქართულ ლიტერატურაში გვაქვს ერის სულის ფენომენი და ის ილიამ შემოიტანა: „მარად და ყველგან, საქართველოვ, მე ვარ შენთანა, მე ვარო შენი თანამდევი უკვდავი სული“(აჩრდილი). იქნებ ვაჟას გველში ილიასეული საქართველოს უკვდავი სულია განივთებული?
გველის სიმბოლიკა სრული არსით ვაჟა-ფშაველამ „გველის მჭამელში“ მოგვცა. გველის ჭამის შედეგად მინდია სიბრძნეს დაეუფლა. გველში ბიბლიურად დაცემული ანგელოზია სიმბოლიზირებული. ის ადამს და ევას გველის სახით ეჩვენა და ავისა და კარგის შეცნობის ხის ნაყოფის დაგემოვნების ცდუნება ჩაუნერგა. გველი ლუციფერის მიწიერი სახეა. ჭამა ზიარებასთან არის დაკავშირებული( განტეხა და მისცა მოწაფეთა თვისთა და ჰრქუა მათ: მიიღეთ და ჭამეთ, ესე არს ხორცი ჩემი ). გველის ჭამა სიმბოლური აქტია და სიბრძნესთან ზიარებას ნიშნავს. 
ვაჟა-ფშაველას, რომელიც თავის შემოქმედებაში გველს ამხელა სიმბოლურ დატვირთვას ანიჭებს, არა მგონია „ბახტრიონში“ გამონაკლისი დაეშვა.  ჩემი ღრმა რწმენით, გველი სიმბოლურად ზეციური არსება და, კერძოდ, ილიასეული საქართველოს მფარველი სულია. ლუხუმი რომ სახლ-კარის დაცვისთვის ბრძოლაში დაჭრილიყო, გველი უთუოდ ფუძის ანგელოზს განასახიერებდა, სოფლისთვის რომ დაედო თავი_ადგილის დედას. ხოლო ამ შემთხვევაში ლუხუმი სამშობლოსათვის დებს თავს და  სიმბოლო, როგორც გველი, შესაბამის სულიერ იერარქიაში უნდა ვეძიოთ.¬