2016 წელი იუნესკოს მიერ რუსთველის წლად გამოცხადდა. ამ „სამთველქვეყნო“ პოემისთვის უცხო არაა ახალ-ახალი ინტერპრეტაციებით კითხვა. ამჯერად შემოგთავაზებთ კიდევ ერთი განსხვავებული კუთხით დანახულ „ვეფხისტყაოსანს“, რასაც საფუძველი დაუდო მეათე კლასელებთან ჩატარებულმა  ღია გაკვეთილმა.
  ადამიანი, მით უმეტეს  შემოქმედი, თავისი ეპოქის შვილია და წარმოუდგენელია  მხატვრულ ნაწარმოებში  ავტორმა გვერდი აუაროს თავისი თანადროული ცხოვრების საჭირბოროტო საკითხებს.ასე უნდა ყოფილიყო  შოთა რუსთველის „ვეფხისტყაოსანშიც“., მაგრამ პოეტი სრულიად მოულოდნელად გვამცნობს პროლოგში, რომ აქ ნურაფერს ქართულს  ნუ ელით, სპარსული ამბავი მინდა მოგითხროთო: „ესე ამბავი სპარსული, ქართულად ნათარგმანები ვპოვე და ლექსად გარდავთქვი“.ამ სიტყვებმა ბევრი დიდი რუსთველოლოგი დააბნია და ამაოდ აქექინა სპარსული ლიტერატურის წიაღში მსგავსი ფაბულის მქონე ნაწარმოები. დღეს უკვე საყოველთაოდაა აღიარებული, რომ პოეტი განგებ მიმართავს სიუჟეტის გაუცხოებას. პროლოგშივე გვეუბნება, რომ პოემა შეკვეთითაა დაწერილი, თანაც ქება-ხოტბის მისაძღვნელად:„მიბრძანეს მათად საქებრად თქმა ლექსებისა ტკბილისა“. უცნაურია, ტკბილი ლექსების, ხოტბისა და დიდების გაუცხოება რატომ უნდა დასჭირებოდა პოეტს.ცხადია, რაღაც ისეთია პოემაში, რისი დამალვაც სურს რუსთველს თანამედროვეთათვის,რაღაც ისეთ  საკითხებზე წერს, რისი შენიღბვა და შეფარვაც საჭიროდ მიუჩნევია. რის თქმა უნდოდა რუსთველს ქართველი ხალხისთვის? რა შეფუთა, რა გაახვია იგავ- სპარსულობის საბურველში? რა ჩამარხა თავის იგავთხის ფესვებში და  ისე „ღრმადჰყო“, რომ დღემდე ვერ  ჩაგვიღწევია იქამდე?
    პოემაში რომ რაღაც ისეთი რამ იყო, რაც  ვიღაც-ვიღაცებისთვის მიუღებელი აღმოჩნდა, ამაზე მიგვითითებს ავტორის გასაიდუმლოებული ვინაობა და ფაქტი იმისა, რომ პოემა იდევნებოდა.  პირველი მცდელობა „ვეფხისტყაოსნის“ მეცნიერული შესწავლისა- ვახტანგ  VI-ის კომენტარები, როგორც ბატონი ო.ჭილაძე წერს,  მართლაც სხვა არაფერია, თუარა მცდელობა პოემის დაცვისა და მისი რეაბილიტაციისა.  გავიხსენოთ, როგორ აფასებს რუსთველს და მის პოემას ტომოთე გაბაშვილი, არქიეპისკოპოსი, ადამიანი, რომელმაც შემოგვინახა ცნობა პოეტის ფრესკის შესახებ.იგი  არ მოერიდა და უდიერად დაგმო ვახტანგ  VI-ის  განმარტებანი, ხოლო რუსთაველს უწოდა ,,მთქმელი ლექსთა ბოროტთა, რომელმან ასწავლა ქართველთა სიწმინდისა წილ ბილწება და გარყვნა ქრისტიანობა’’.ანტონ I კათალიკოსი კი წერს:"შოთა ბრძენ იყო, სიბრძნის მოყვარე ფრიად, ფილოსოფოსი, მეტყუელი სპარსთა ენის, თუ სამ ჰსწადოდა, ღუთის-მეტყუელიცა მაღალ, უცხო საკჳრუჱლ, პიიტიკოსი მესტიხე, მაგრა ამაოდ დაჰშურა, საწუხ არს ესე". რატომ აფასებენ ასე უარყოფითად საკმაოდ განათლებული სასულიერ პირები -ეპისკოპოსი და კათალიკოსი მთელი ერის „ხელის-ხელ საგოგმანებელ“ პოემას, რომელიც აკაკის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „სახარებაზე მეტად გაუტკბა“ ქართველ ხალხს ?
    ჩემი აზრით, პასუხები ამ კითხვებზე  ინდოეთში დატრიალებულ ტრაგედიაში უნდა ვეძებოთ.
უპ. ყოვლისა, უნდა შევთანხმდეთ იმაზე, რომ „ვტ“ მრავალპლანიანი ნაწარმოებია და მისი სიღრმისეული გაააზრება  მოითხოვს  ტექსტის ორგვარ წაკითხვას, გარეგანი და შინაგანი აღქმის ერთობლიობას, ალეგორიულისა და რეალურის შერწყმა -ჰარმონიზაციას“ (გამსახურდია).პოემის პროლოგში რუსთველსაც ხომ თავისი თხზულება ორგვარი გაგების საგნად აქვს დასახული - საღვთოდ და საეროდ, მკითხველის თუ მსმენელის მომზადების დონის შესაბამისად: „საღვთო საღვთოდ გასაგონი“, ანუ საღვთო შინაარსით შესამეცნებელი ღვთისმეტყველთათვის თუ ღვთისმეტყველების მოყვარულთათვის და საერო საზოგადოებაში ესთეტიკურად აღსაქმელი : „კვლა აქაცა ეამების“.  ასევე ესმოდათ იგი ვახტანგ VI-ს და დავით გურამიშვილსაც:
“ ოდესაც ბრძენმან რიტორმან,  შოთამ რგო იგავთ ხეო და,
ფესვ ღრმა-ჰყო, შრტონი უჩინა, ზედ ხილი მოიწეოდა,
ორგზითვე ნაყოფს მისცემდა,  ვისგანაც მოირხეოდა,
  ჯერ ვნახოთ, რას გვამცნობენ რუსთველის იგავთ ხის შტოები.
    ტექსტის კითხვისას, უპ.ყოვლისა, ყურადღებას იქცევს ის , რომ,ერთი შეხედვით, მსგავსი ვითარებაა არაბეთსა და ინდოეთში. ორივე სამეფოში უძეობის გამო ქალის გამეფება ხდება საჭირო. მოგვიანებით აღმოვაჩენთ, რომ არაბეთში ეს უმტკივნეულოდ მოხდა, ინდოეთში  კი ტრაგედია დატრიალდა. ხომ არ უნდოდა რუსთველს რაღაც ეთქვა თანამედროვეთათვის  ამ ორი ქვეყნის დაპირისპირებით,  მე-12 საუკუნის ქართული რეალობიდან გამომდინარე  ვიცით, რა პრობლემები მოჰყვა თამარის, ქალის გამეფებას საქართველოში: დემნა ბატონიშვილის ტრაგედია, კანონიერი მემკვიდრის  ტახტისთვის ბრძოლა და ამის გამო  დაპირისპირება გიორგი მესამესა და დემნას მომხრე დიდებულებს შორის, რაც ამბოხსა და სისხლის ღვრაში გადაიზარდა, შემდეგ შემაძრწუნებელი სასჯელი-თვალების დათხრა და დასაჭურისება ძმისშვილის, საკუთარი სისხლისა და ხორცისა; შემდეგ უცხოელი უფლისწულის,იურის (გიორგი რუსის) , როსტოვ-სუზდალის  მთავრის, ანდრია ბოგოლიუბსკის შვილის თამარის ქმრად ჩამოყვანა საქართველოში, რასაც მოკლე ხანში მისი გაძევება , შემდეგ კი ორჯერ ტახტის დაბრუნების მცდელობა და კვლავ არეულობა და სისხლი  მოჰყვა.
    აი რას წერენ ისტორიკოსები დემნა ბატონიშვილის შესახებ:    დემეტრე პირველი, თამარის პაპა ბერად აღკვეცილა და ტახტი დაუტოვებია უფროსი ვაჟისთვის, დავითისთვის, მაგრამ დიდ ხანს ვერ იმეფა დავით V-მ, ექვსი თვის თავზე უკურნებელმა სენმა დარია ხელი. ძმა,გიორგი უხმია სიკვდილნაგრძნობს, მცირეწლოვანი ვაჟის დემეტრეს პატრონად დაუნიშნავს, მეფობაც გადაუცია ერთი პირობით:დაკაცდებოდა ძეი დავითისა დემნა და მისთვის უნდა დაეთმო უფლებანი გიორგის.მოხდა კი ისე, რომ სასწრაფოდ დაუტევა ბერობა, ისევ დემეტრემ იწყო მეფობა, მაგრამ ისიც მალე გარდაიცვალა და  1156-ში გიორგი დაბრძანდა ტახტზე, გიორგი III-დ იწოდა.თანაც, ერწმუნებინოს თითქოს დიდებულები, დროებით ვყავიო მეფობა.მაგრამ დემნა სასახლეს გაარიდა გიორგიმ გამეფების შემდეგ, ივანე ორბელისათვის მიუცია გასაზრდელად.მოხდა სამეფო ტახტის უზურპაცია.          თუმცა არსებობს მეორე თვალსაზრისიც.რაკი დემეტრე მონასტრიდან დაბრუნდა და თავად ავიდა ისევ ტახტზე, ქართული კანონმდებლობით ამ შემთხვევაში ტახტი მეფის ვაჟს ეკუთვნოდა- გიორგის და არა შვილიშვილსო.
      გიორგი მესამის გამეფებიდან 20 წლის შემდეგ, უკვე სრულწლოვანმა 25 წელს მიღწეულმა დემნა ბატონიშვილმა მეფობის სურვილი გამოთქვა.  რაკი გიორგი მესამე ტახტის დათმობას არ აპირებდა, ამიტომ ახალგაზრდა უფლისწული ქართველ დიდებულთა დიდ ნაწილთან ერთად ბიძას აუჯანყდა. შეთქმულებას სათავეში ჩაუდგა დემნას სიმამრი ამირსპასალარი ივანე ორბელი, უგვირგვინო უფლისწულის მხარეს 30 ათასზე მეტი მეომარი იყო. ახალგაზრდა უფლისწულის მხარდამჭერთა  სიმრავლეს ისტორიკოსები ორი ურთიერთგამომრიცხავი მიზეზით ხსნიან. პირველი ის,რომ მეთორმეტე საუკუნის თანამედროვენი გიორგი მესამეს კანონიერ ხელმწიფედ არ მიიჩნევდნენ. მეორე მოსაზრების თანახმად კი, ქართველი დიდებულები გიორგი მესამის წინააღმდეგ ილაშქრებდნენ იმიტომ, რომ მან ფეოდალების წილდაუდებელ მბრძანებლობას წერტილი დაუსვა.
  აჯანყებულებს სწრაფად უნდოდათ გიორგი მესამის შეპყრობა, რაც ვერ მოახერხეს. რამდენიმე თვე ბრძოლები მიმდინარეობდა, დემნა ბატონიშვილს და ივანე ორბელს უღალატეს დიდგვაროვნებმა, ჯარის ნაწილი გიორგი მეფის მხარეს გადავიდა, რამაც მნიშვნელოვნად შეასუსტა აჯანყებულთა ძალები. სხვა გზა აღარ დარჩენოდა უფლისწულს, რომელიც ლორეს ციხეში იყო ალყაშემორტყმული, თავის დიდებულებთან შეუთანხმებლად, ციხიდან თოკით დაეშვა, ბიძასთან მივიდა, პატიება და სიცოცხლის შენარჩუნება სთხოვა. გიორგი მესამემ, მართალია, სიცოცხლე შეუნარჩუნა, მაგრამ სასტიკად მოექცა ძმისშვილს, მას თვალები დათხარა და დაასაჭურისა. ჭკუიდან შეშლილ უფლისწულს, ამის შემდეგ, დიდხანს არ უცოცხლია.
 
  რუსთველოლოგიაში არსებობს ასეთი მოსაზრებაც    (თ.ერისთავი), რომ დემნას უყვარდა თამარი, მაგრამ სარწმუნოება არ აძლევდა უფლებას ამ გრძნობის გამომჟღავნებისას. რომ  სწორედ სიყვარულსა და ბიძასთან ბრძოლაში დამარცხებული დემნა ბატონიშვილია პოემის ვტორი. როგორც მკვლევარი წერს, ბიძაშვილზე უიმედოდ შეყვარებულმა დემნამ , რადგან სატრფოსთან მიახლების მიწიერი გზა დაკარგა,  ცხოვრების მიზნად სიყვარულის არსის ძიება დაისახა და ასე შეიქმნა „ვეფხისტყაოსანი“. რა თქმა უნდა, ამ ვერსიას ჭეშმარიტებაზე პრეტენზია ვერ ექნება და თამარ ერისთავიც მკითხველს უტოვებს არჩევანს, თავად გადაწყვიტოს, რეალური ისტორია დაინახოს თუ ფანტაზია.

    ინდოეთში საქართველოს მსგავსად უძეობის გამო ქალის გამეფების საკითხი დადგა. ისე როგორც  საქართველოს დემნა ბატონიშვილი, ინდოეთს  ჰყავს ტახტის კანონიერი მემკვიდრე ტარიელი, რომლის უფლებებიც უგულებელყოფილია ხვრაზმელი სასიძოს ჩამოყვანით ინდოეთში. ცხადია, ტარიელის ამბოხი ფარსადანის წინააღმდეგ  უნდა ყოფილიყო დემნა ბატონიშვილის ამბოხის გამოძახილი. მაგრამ რატომ ხდება ტრაგედია ხდება  ინდოეთში, როცა მსგავსი პრობლემის სწორად გადაწყვეტა  შეასაძლებელი  ყოფილა, არაბეთის მაგალითზე თუ ვიმსჯელებთ. რის თქმა უნდა ამით რუსთველს? რატომ მოხდა ტრაგედია ინდოთში ? რამ გამოიწვია ფარსადანის პოლიტიკური სიბეცე, რასაც თავადაც შეეწირა, ნესტანისა და ტარიელის ბედნიერებაც  და ინდოეთის კეთილდღეობაც (თუნდაც მთელი 10 წლით)
      ტარიელი, როგორც პოეტი გვამცნობს, ინდოეთის მეშვიდე სამეფოს მეფის, სარიდანის ვაჟი იყო, ინდოეთის ექვსი სამეფოს მმართველის, ფარსადანის, შვილობილი და  წლების განმავლობაში იზრდებოდა ბრძენთა მიერ როგორც გაერთიანებული ინდოეთის  ერთადერთი ტახტის მემკვიდრე, სანამ ფარსადანს არ გაუჩნდა საკუთარი ქალი, ნესტანი. როდესაც მამამ შეატყო ნესტანს გონიერება, რომ იგი მეფობას შეძლებდა, ტარიელი მამას დაუბრუნა, თუმცა ამის შემდეგაც მამასავით ზრუნავდა მასზე, ყოველთვის გვერდით ჰყავდა ტარიელი ნადირობასა თუ ლაშქრობებში.(მით უმეტეს, რომ მალე ღვიძლი მამა  გარდაეცვალა და ინდოეთის ამირბარიც  გახდა). ტარიელი ინდოეთის სამეფო საგვარეულოს მიეკუთვნება, ღირსებითაც და გარეგნობითაც შესაფერისი კანდიდატურაა ნესტანის საქმროდ, თანაც ფარსადანს შეუნიშნავს, რომ ქალ-ვაჟს შორის  რაღაც გრძნობა არსებობდა(ამის შესახებ სასიძოს მოკვლის ამბის გაგების შემდეგ წამოსცდება ფარსადანს: „ვიცი, ვიცი, მეტად კარგად შემიგიან, მას უყვარდა ქალი ჩემი, სისხლნი ველთა მოუღვრიან, რა ნახიან ერთმანერთნი, არ შეხედვა ვერ დასთმიან“). მაშინ რატომ ეძებს სასიძოს სხვაგან ფარსადანი? პასუხი ერთადერთია: ტარიელის ტახზე ასვლა, თუნდაც როგორც ნესტანის ქმრისა,  წერტილს დაუსვამდა სარიდანიანთა საგვარეულოს სასარგებლოდ ფარსადანიანთა  საგვარეულო დინისტიის მმართველობას ინდოეთის ტახტზე, რასაც  ისეთივე გამწარებით ეჭიდება ფარსადანი, როგორც გიორგი მესამე. რატომაა უდანაშაულო სასიძოს მკვლელობა ნესტანის და თვით რუსთველისთვისაც  „მართალი სამართალი“? იმიტომ რომ ამ მკვლელობით ნესტანმა და ტარიელმა ინდოეთს ააცილეს ის უბედურებები, რაც საქართველოს სამეფო კარზე მოხდა: დემნას-კანონიერი მემკვიდრის სასიკვდილოდ გამეტება, გარყვნილი და უღირსებო უცხოელი  სასიძოს გამეფება; გადარჩენილია საღვთო სიყვარული, რომელიც საძირკვლად უნდა დაედოს სამეფო ოჯახის შექმნასაც და სამართლიან და გონივრულ სახელმწიფო მმართველობასაც.  (თუმცა გამოთქმულია მოსაზრებაც, რომ „ქმნა მართალისა  სამართალში“ იგულისხმება არა სიყვარულის დაცვა უდანაშაულო სასიძოს მკვლელობით, არამედ ტარიელის, როგორც ტახტის კანონიერი მემკვიდრის, უფლებებების აღდგენა-ხვთისო ზარიძე. „რუსთველოლოგია“  VII). ფარსადანი, პოემის მიხედვით, თითქოს კეთილადაა განწყობილი ტარიელისადმი,  თითქოს მოულოდნელია ისეთი დასკვნის გამოტანა, რომ იგი ფარულად ბრძოლას აწარმოებდა ტარიელის წინააღმდეგ, მაგრამ აქ საქმე ეხება ტახტის მემკვიდრეობის საკითხს, ეს კი ფეოდალურ საზოგადოებაში უდიდეს მტრობასა და სისხლისღვრას იწვევდა უფრო ახლობელ ადამიანთა – ძმათა და მამა-შვილთა შორისაც კი. ამის არაერთი მაგალითია საქართველოს ისტორიაშიც, გარდა გიორგისა და დემნას დაპირისპირებისა.მხოლოდ ქვეტექსტების გაშიფვრითაა შესაძლებელი ფარსადანის ნამდვილი განზრახვის ამოცნობა. გავიხსენოთ, როდის გადაწყვეტს ფარსადანი, რომ ნესტანი, როგორც მომავალი მეფე,  გააცნოს ინდოეთის საზოგადოებას. (რათგან ქლია სამეფოდ ჩვენგანვე სახელ-დებული, ვინცაღა ნახავს, აწ ნახოს, აჰა, ხე, ედემს ხებული“) მაშინ, როცა  ტარიელის, ხატაელებთან ომის გმირის, საჭვრეტად და თაყვანისსაცემად მთელი ერია გამოსული, როცა მისი მჭვრეტნი ნესტანის მჭვრეთთ „აგინებენ, არ იდენო“ . ცხადია, ფარსადანი შეშფოთებულია ტარიელის, სარიდანიანთა დინასტიის წარმომადგენელის, ტრიუმფით, რამაც შესაძლოა საფრთხე შეუქმას ნესტანის გამეფებას, ამიტომ მზრუნველი მამიკო უცებ იღებს გადაწყვეტილებას, გააცნოს საზოგადოებას ინდოეთის მომავალი მეფე.
  ასე რომ არაბეთისა და ინდოეთის-ამ ორ ქვეყანაში მსგავსი პრობლემის სხვადასხვაგვარი გადაწყვეტის შედარება-დაპირისპირებით რუსთაველი ცხადყოფს ინდოეთის მეფის უგუნურ მოქმედებას და ამით ამჟღავნებს თავის პოზიციას საქართველოში ამავე პრობლემის გადაწყვეტის მიმართ- სავარაუდოდ, აქ პოეტი გამოხატავს  თავის უარყოფით დამოკიდებულებას  ჯერ გიორგი მესამის პოლიტიკის მიმართ დემნა ბატონიშვილთან დაკავშირებით და შემდეგ იმ ქართველი დიდებულების უგნურებისა თუ ეგოისტური ზრახვების მიმართ, რომელთა ძალისხმევითაც მოხვდა საქართველოში გიორგი რუსი.
  ეს, რაც პოემის რელურ-ისტორიულმა პლანმა ანუ იგავთ ხის შტოებმა  დაგვანახვა, ახლა ფესვებს ანუ ალეგორიულ პლანს მივმართოთ.

    როგორც ზვიად გამსახურდია გვამცნობს თავის „ვეფხისტყაოსნის“  სახისმეტყველებაში“, ინდოეთი შუა საუკუნეების აღმოსავლურ ლიტერატურაში ყოფილა სიმბოლო სამყაროს ღვთაებრივი, სულიერი შემეცნებისა (არაბეთი-საუფლო მეცნიერებისა, ფილოსოფიური შემეცნებისა..)
  ფარსადანი-( სპარსულად ბრძენთაგანი /ი. აბულაძე/), არის მითოპოეტური სახე ძველი კოლექტიური სიბრძნისა, რომელიც თავისი ძალაუფლების ქვეშ აერთიანებს შვიდ სამეფოს - შვიდ სახეს სინკრეტული სიბრძნისას, მათ შორის ტარიელის მშობლის სამეფოს (სუფისტურ მოძღვრებაში სახელ სარიდანს შეესაბამება  სარ-ი-თალაი - ოქროსთავი - ალქიმიური სიბრძნე.
    მოხუცი მამა საერთოდ განასახიერებს  ტრადიციულ მოძველებულ მსოფმხედველობას, რომელიც კოლექტიური ცნობიერებიდან მომდინარეობს.
    ნესტანი განასახიერებს საღვთო სიბრძნეს.
    ტარიელი -ფუძე ტარ- ღვთაების აღმნიშვნელია (მაგ. იშტარი. აქედან უნდა იყოს ტაროსი-ამინდი, ვარაუდობენ, რომ ეს სიტყვა შემორჩენილი უნდა ყოფილიყო ჭექა-ქუხილის უძველესი ქართული ღვთაების სახელიდან) ტარიელი ადეპტი,  (ლათ.მიღწეული,  ხელდასმული, მოძღვრების დამცველი)  საღვთო სიბრძნის დამცველი, ღვთის მაძიებელი გმირია. განასახიერებს უფალთან მისასვლელ გულის, მარტივი რწმენის, მისტიკური წვდომის  გზას.ამაზე მიგვანიშნებს მისი ვეფხისტყაოსნობა.ცნობილია,რომ  ვეფხის ტყავს ატარებენ საღვთო სიბრძნის მაძიებელი გმირები, მაგ  იასონი, რომელიც კოლხეთში ოქროს საწმისის მოსაპოვებლადაა ჩამოსული . ოქროს საწმისი კი ცნობილია, საღვთო სიბრძნეს განასახიერებს.
    შევკრათ ახლა ეს ინფორმაცია. გამოდის რომ ინდოეთი, რომელიც ფლობდა საყაროს, უფლის შემეცნების უძველეს,გრძნობისმიერ,  სულიერ გზას (გონისმიერი შემეცნება შედარებით გვიანდელი მოვლენაა), ფარსადანი, რომელიც ბრძენთაგანნია და განასახიერებს უძველესს სიბრძნეს, ტარიელი-საღვთო სიბრძნის მცველი და მაძიებელი- ჰკარგავენ ნესტანს-საღვთო სიბრძნეს. რის თქმა უნდა ამით რუსთველს? ხომ არ ნიშნავს ეს იმას, რომ ის ცოდნა, რომელსაც ინდოეთი ფლობს, აღარაა საკმარისი ჭეშმარიტების, უფლის, სამყაროს შესაცნობად, ინდოეთის ცოდნა კრიზისს განიცდის. ვფიქრობ, ამ მოსაზრების დამადასტურებელი არაერთი  არგუმენტის მოყვანა შეიძლება. დავიწყოთ იქიდან, რომ სარიდანის გადაწყვეტილება შეუერთოს თავისი სამეფო ფარსადანის ექვს სამეფოს ახსნილია ცოტა დაუჯერებელი მიზეზით-ხალვა,მარტოობა მოსძულდა, მის გულში „კაეშანთა ჯარები „ დათარეშობენ. ალეგორიულად ეს ასე შეიძლება ავხსნათ: სარიდანი უნდა ყოფილიყო პირველი ინდოეთიდან, ვისაც კრიზისი უნდა ეგრძნო და ეს ასეცაა. სარიდანი ხომ  ალქიმიურ სიბრძნეს განასახიერებს,  ცნობილია, რომ ეს ერთ დროს სიბრძნედ და მეცნიერებად მიჩნეული ცოდნა, ცრუმეცნიერებად იქნა შერაცხილი შუა საუკუნეებშივე. სარიდანი კრიზისის დაძლევას ცდილობს იმით, რომ შეუერთდეს უკვე შერწყმულ, სინკრეტულ ცოდნას ინდოეთისას, მაგრამ ეს მცდელობა ამაო გამოდგა, იქაც კრიზისი დახვდა.მის ვაჟს უნდა გაეგრძელებინა მამის საქმე, ეპოვა გზა საღვთო სიბრძნესთან დასაბრუნებლად, ეს გზა-ნესტანისკენ მიმავალი გზაა. როგორც ზ.გამასახურდია ბრძანებს,პირველივე  შეხვედრისას  სიყვარულით ელდანაცემი ტარიელის  სამდღიანი გულყრა მიგვანიშნებს იმაზე, რომ მოხდა მისი ხელდასმა,იგი იქცა რჩეულად, ადეპტად, მაგრამ ვერც მან შეინარჩუნა ნესტანი. (ცნობილია, რომ ძველად ქურუმები რაღაც საგანგებოდ დამზადებულ  სითხეს ასმევდნენ იმ ადამიანს, რომელსაც შეარჩევდნენ ხოლმე მოწაფედ. სამი დღის განმავლობაში ეს ადამიანი ლეთარგიული ძილის მდგომარეობაში იმყოფებოდა, როგორც ამბობენ, ამ სამი დღის განმავლობაში სულს  ატოვებინებდნენ  სხეულს და ასტრალში ამოგზაურებდნენ. იქ მიღებული ცოდნა ეხმარებოდა სხეულში დაბრუნებულ სულს ჭეშმარიტების ძიებაში.)
    ფარსადანის ცოდნაც რომ კრიზისს განიცდის, ეს ჩანს მის მიერ გადადგმული მცდარი პოლიტიკური ნაბიჯებიდან.არღვევს სამართლიანობას, როცა უგულებელყოფს ტარიელის, როგორც ტახტის კანონიერი მემკვიდრის უფლებებს,თუმცა მასაც მშვენივრად მოეხსენება, რომ „ხელმწიფე ხამს მქმნელი სამართალისა“, იმისათვის, რომ საკუთარ დინასტიას მმართველობა შეუნარჩუნოს, ქვეყანაში მეფედ იწვევს უცხოტომელ სასიძოს, მაშინ როცა ქვეყნისთვისაც და ნესტანისთვისაც გამოსადეგი საუკეთესო კანდიდატურა გვერდით ჰყავს, ტარიელის სახით. ინდოეთში რომ ყველაფერი ვერაა რიგზე, ამაზე ისიც მიგვანიშნებს, რომ ფარსადანის სამეფო კარი ქაჯებს დანათესავებია, ხალხს, რომელიც თავისი ძლევამოსილებით გაამპარტავნებული არას დაგიდევთ ღირსებასა და სამართლიანობას და უღმერთოდ ცხოვრობს:  მეფის და დავარი ქაჯეთს ყოფილა გათხოვილი და დაქვრივების შემდეგ დაბრუნებულა ძმის ოჯახში. მას თან ახლავს გრძნეული მონები და, სავარაუდოდ, კავშირი ქაჯებთან ინდოეთს კვლავაც აქვს. ამ ქვეყანასთან და ხალხთან ურთიერთობამ ჩანს გავლენა მოახდინა,  ამიტომაც ბუნებრივი ჩანს, რომ ინდოეთში ქვენა საწყისებს დაუძლევია ღვთაებრივი. ღვთაებრივ ჭეშმარიტებასთან წვდომა ისედაც შესუსტებულია ინდოეთში, ეს ყველაფერი კი იწვევს უფლისგან განშორებულობას.   
    გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ნესტანს ფარსადანი აღსაზრდელად მიაბარებს თავის დას დავარს, რომელიც ნაზიარებია ინდოეთისთვის უცხო  სიბრძნეს-ქაჯურ სიბრძნეს. პოეტი წერს: „მას სიბრძნისა სასწავლელად თვით მეფემან მისცა შვილი“. თუმცა, როგორც მოგვიანებით ვიგებთ გაუფრთხილებია მისი ქალი „საღვთოდ“ გაეზარდა (მე ღვთისა ვუთხარ, დაუბამს მას ეშნმაკისა ბადესა“)ნესტანი იზრდება გარე, მშობლიური სამყაროსგან მოწყვეტილად, ცალკე აშენებულ სასახლეში, მხოლოდ ასმათისა და ორი მონის ამარა,  მისი ნახვის უფლება არავის აქვს, გარდა მშობლებისა. ამიტომაა ნესტანის ცოდნა, აზროვნება ასე განსხვავებული  სხვებისგან,  გავიხსენოთ, ნესტანი როგორი აქტიურია, პრაქტიკული, ბრძენი თათბირის დროს, როცა სასიძოს მოკვლას გადაწყვეტს. ტარიელს იგი უკვე მზამზარეულ გეგმას სთავაზობს, ყველაფერი გათვლილი აქვს, მოფიქრებული. არც ის ავიწყდება, რა უნდა შეუთვალოს ტარიელმა მეფეს, რა უნდა გაამხილოს, რა არა . სამაგიეროდ ნახეთ როგორი უმწეო და უსუსური ჩანს ტარიელი მის გვერდით, საყვარელ ქალს ჰკარგავს და არც კი ცდილობს, რაიმე საშუალება გამონახოს სიყვარულის შესანარჩუნებლად, დასაცავად. ტარიელის ცოდნაც უძლური გამოდგა საგანგებო ვითარებაში.
ტარიელის ქადილი, რომ ის თავისი უფლებების დაცვას აპირებდა, ტყუილი ქადილია.  (არ იცის, თუ ინდოეთი უპატრონოდ არ გამხდარა....ვის მოიყვანს, არა ვიცი, ანუ იგი ვინ მომცდარა) არანაირი მსგავსი რისკიანი პოლიტიკური ქმედების შნო ტარიელს არ ჰქონდა (მანამდე მაინც, სანამ ნესტანის განწყობას გაიგებდა), წერს რუსთველოლოგი მანანა გიგინეიშვილი და დამაჯერებელი არგუმენტიც მოჰყავს:  ტარიელი, როცა ცდილობს ნესტანი დააჯეროს, რომ მისი ღალატი გულშიაც არ გაუვლია, ყურანზე იფიცება და  ამბობს: “სულთა ვყიდდი გულისათვის, კოშკი ამად გამებზარა” – ანუ ყურანზე ტყუილზე ვიფიცებდი (“სულსა ვყიდდი”) ჩემი სიყვარულის შესანარჩუნებლად (“გულისათვის”), და ამიტომაც დამერღვა ჰარმონია ჩემს არსებაშიო (“კოშკი გამებზარა”). 
        რაც შეეხება ქაჯებს, ისინი პოემაში, როგორც ცნობილია, ბოროტების სიმბოლოდ არიან მიჩნეულნი. ისინი არიან ისეთი გრძნების მცოდნენი , რომელიც ამ ხალხს დაუმარცხებელს ხდის: „ ყოველთა კაცთა მავნენი, იგი არვისგან ვნებულნი“. მათ შეუძლიათ დამანგრეველ ქართა აღძრვა, ზღვებზე გემების დამხობა, წყალზე, როგორც ხმელეთზე, ფეხით გავლა, წყალთა დაშრობა, დღის სინათლის დაბნელება, ბნელის განათება, კვამლის შექმნა და სხვ.:
იქმან რასმე საკვირველსა, მტერსა თვალთა დაუბრმობენ,
ქართა აღსძრვენ საშინელთა, ნავსა ზღვა-ზღვა დაამხობენ,
ვითა ხმელსა გაირბენენ, წყალსა წმიდად დააშრობენ,
სწადდეს - დღესა ბნელად იქმან, სწადდეს - ბნელსა ანათლობენ.
სიბრძნე, ცოდნა, საერთოდ, ღვთაებრივი წარმომავლობისაა, მაგრამ იგი დამანგრეველ ძალად  იქცევა ბოროტების ხელში. გავიხსენოთ მთავარანგელოზის ეშმაკად ქცევა.
  ქაჯური სიბრძნე ესაა პრაქტიკული სიბრძნე, რომელიც ამ სამყაროში დასამკვიდრებლად სჭირდება ადამიანს, მაგრამ ის ნეგატიურ ცოდნად იქცევა  თუ ღვთაებრობას მოკლებულ ადამიანთა ხელში აღმოჩნდა.,ასეთები არიან ქაჯები. გავიხსენოთ როშაქი, ქაჯთა ერთ-ერთი დიდებული, როგორ ირთობს თავს ავაზაკობითა და მეკობრეობით, ძალადობა, ძარცვა, ქონების დაგროვება -ესაა მათი ცხოვრების წესი და ამ ცოდნის გამოყენების არეალი.  დავარის შესახებ ამბობს ფარსადანი:“ მე ღვთისა ვუთხარ, დაუბამს მას ეშმაკისა ბადესა“ ე.ი. ქაჯური  ანუ პრაქტიკულ სიბრძნეს შეიძლება საღვთო მიმართულებაც მიეცეს და საეშმაკოც. ნესტანი რატომ ჩანს ასეთი გონიერი, გაწონასწორებული, რატომაა მისი ცოდნა ასეთი ქმედითი, მზადმყოფი მოაგვაროს სხვათა მიერ გაფუჭებული საქმეებიც. იმიტომ რომ ქაჯური, პრაქტიკული სიბრძნე ღვთაებრივმა სიბრძნემ მიიღო და გაძლიერდა.   
  ამრიგად,  მოძველებულმა ცოდნამ დაკარგა საღვთო სიბრძნესთან მისასვლელი გზები , საღვთო ჭეშმარიტების წვდომის სულიერი, მისტიკური (გრძნობისმიერი, გულისმიერი)  გზა ინდოეთში  განიცდის კრიზისს,ამიტომაც გახდა უმოქმედო, ცოდვიანი, ქვენა საწყისებს დამორჩილებული, ფარსადანის გაზრდილი ტარიელის ცნობიერებაც შეზღუდულია, ისიც კრიზისს განიცდის, ამიტომ კარგავს ისიც, ფარსადანიც და ინდოეთიც ნესტანს- საღვთო სიბრძნეს.იმისათვის რომ დაკარგული ღმერთი დაიბრუნონ, საჭიროა მათი ცოდნა განვითარდეს, გაძლიერდეს, მაგრამ როგორ? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემას შევძლებთ, თუ გავიხსენებთ, ვისი დახმარებით მიაგნო ნესტანის კვალს ტარიელმა, როცა 10-წლიანი ძებნის შემდეგ სასოწარკვეთილი სიკვდილს მიელტვოდა.
  ავთანდილი--(არაბ)სარწმუნოების ბურჯი, კერა, სიმტკიცე, ბინა.განასახიერებს ფილოსოფიურ რწმენას
  თინათიანი-სარკით ან მისთანა რათმე მზის შუქის კედელზე ციალი,(საბა)ანარეკლი სხივი.  სარკე ანტიკურ და შუა საუკუნეობრივ ფილოსოფიაში იყო სიმბოლო გონებისა,-პერსონიფიცირება სპეკულატური (ჭვრეტითი) ფილოსოფიის,აბსტრაქტული აზროვნების.
    ამრიგად, ავთანდილისა და თინათინის სიყვარულმა მოგვცა ალიანსი რწმენისა და გონების. ქრისტიანულ  მოძღვრებაში გონება ექვემდებარება რწმენას, რუსთველთან პირიქითაა გონება-თინათინს  ექვემდებარება რწმენა-ავთანდილი. სწორედ მათი დახმარებით შეძლო ტარიელმა მიზნისთვის მიეღწია. რის თქმა უნდა ამით რუსთველს? ამის შესახებ ცოტა მოგვიანებით ვისაუბროთ. ახლა იმაზე ვიფიქროთ, რა კავშირი შეიძლება იყოს ინდოეთის სულიერ კრიზისსა და „ოქროს ხანის“ საქართველოს შორის? არსებობს თუ არა არგუმენტები, შესაძლებლად  მივიჩნიოთ მსგავსი რამ? როგორც აღმოჩნდა ამ მოსაზრების დამადასტურებელი უამრავი ფაქტის მოყვანა შეიძლება ქართული მატეანეებიდან.
    თამარს ვერ მოუხერხებია, აღმაშენებლის მსგავსად, თავგასული წარჩინებულების მოთოკვა: თამარის გამეფებისთანავე  დიდმა თავადებმა დაიწყეს ბრძოლა გიორგის მიერ ხელისუფლებაში მოყვანილი დაბალი წარმომავლობის, მაგრამ ხელისუფლების ერთგული ადამიანების წინააღმდეგ. თამარი იძულებული გახდა დათმობაზე წასულიყო, გადაეყენებინა ისინი და დაებრუნებინა თანამდებობებზე შერისხული დიდგვაროვანნი.
ერთ-ერთი თანამედროვე მკვლევარი ზ.ზარნაძე წერს:თუ იყო მეფე თამარ თვინიერ, თუ იყო მეფე გულმოწყალე, ვაითუ უფრო იგებდნენ ამით, ერთ დროს დიდი პაპისგან და მამისგან უკანდაწეული, ახლა წინ წარმომდგარნი ნაშიერნი დიდგვაროვან ფეოდალთა.
    იწვია მეფემ იერუსალიმიდან კაცი ღირსეული, სულის კაცი, ნიკოლოზ გულაბერისძე…
დიდი საეკლესიო კრება მოიწვიეს, გაენათელი ანტონ საღირისძე და თავად ნიკოლოზ გულაბერისძე წარმართავდნენ და… უღირსი მიქაელ კათალიკოსი კრებასაც კი არ დაასწრეს, მაგრამ…  ჰოი სასწაული!
დიდი მცდელობის მიუხედავად ეს მიქაელი თანამდებობიდან ვერ გადააყენეს!გარდაცვალებამდე უკათოლიკოსებია, გარდაცვალებას „განუყენებია“  კათოლიკოსობაც თავის დროზე  გულაბერისძისთვის წაურთმევია , თურმე „ჭყონდიდელ-მაწყუერელობა  და მწიგნობართუხუცესობაც მოევერანგა უფლისაგან“ . ეს „უფალი“ ვინ იყო, არცაა გარკვეული და იმასაც ამბობენ, ამ მიქაელს ვეზირობა გიორგი III-ის გარდაცვალების უმალ „მოუვერანგებია“.
  „ქართული ეკლესია ბიზანტიურს უჭერდა მხარს და  განზრახული  ჰქონდა( და ამ განზრახვას სრულებითაც არ მალავდა!),რომ  ახლო მომავლში თავად დაეჭირა ბერძნული ეკლესიის ადგილი. რომის მსგავსად, მასაც ეწადა ერთგვარი რელიგიური იმპერიის ჩამოყალიბება. დაიბადა მესიანისტური იდეები:
აქა კუალა სამებისათან აიხილვების ოთხებად თამარ, მისწორებული და აღმატებული“,
„მიუდგა თამარ განწმენდილითა გონებითა და ტაძრისა ღმრთისა აღმსჭუალული სასანთლითა სხეულისათა, მხურვალითა გულითა და განათლებულითა სულითა ტაბახმელისა ბეთლემმყოფელმან მუნ შვა ძე, სწორი ძის აღმრთისა“.
აკაკი ბაქრაძე სტატიაში “დავიწყებული იდეა” აღნიშნავს, რომ მეფე თამარის სამების მეოთხე წევრად გამოცხადება და ჩვილი ლაშა-გიორგის იესო ქრისტესთან მისწორება ორთოდოქსული ქრისტიანული შეხედულებით უსაშველო მკრეხელობააო.
  გამოითქვა მოსაზრება, რომ „მოკვდავი ადამიანის ღმერთად გამოცხადებამ ქართველებში არანორმალური ამბიცია აღძრა, ამან ერთი სხელის მოსმით მოშალა ზნეობრივი პრინციპები“(სვიმონ მასხარაშვილი).
ცოტა მოგვიანებით თამარის ეპოქის შესახებ წერს ჟამთაღმწერელი:“წინასწარმეტყველიცა იტყვის:ჭამა იაკობ, განძღა, განსხვა, განსუქნა. და დაუტევა ღმერთი შემოქმედი თვისი და განუდგა ღმერთსა მაცხოვარსა თვისსა.ეგრეთვე იქმნა ნათესავსაცა ამას შინა ქართველთასა, რამეთუ განძღეს და იშუებდეს და უწესობად მიდრკეს სიძვათა შინა და მთვრალობათა უგნურნი კაცნი“( ქართლის ცხოვრებa - ჟამთააღმწერელი)
დიდ ხანს გაგრძელებული მშვიდობიანობა ვეღარ აუტანია ქართველობას, მოლაშქრეებს მეფისთვის  მოუხსენიებიათ: „არა არს ღონე დარჩომისა ჩვენისა თვინიერ ლაშქრობისა და რბევისა“-ო. მეფე ამაზე დასთანხმდა და ნადავლის მოსაპოვებლად მოთარეშე ლაშქარი გაგზავნა ოლთისისა და კარის მოსარბევად. 1166 წელს ქართველთა მხედრობა შეესია რანს და მიაღწია განძამდის, საიდანაც დიდი ნადავლით დაბრუნდა. 1167 წელს ქართველებმა გაილაშქრეს დარუბანდისაკენ, აიღეს აქაური ციხე-ქალაქები და მოსახლეობა გაძარცვეს. ქართველების ძლევამოსილ ლაშქრობას რანში ადასტურებს იბნ-ალასირი, რომელსაც მოთხრობილი აქვს, რომ „1165-1166 წ. ქართველთა დიდი მხედრობა შეესია რანს და განძამდის მიაღწია, მრავალი მაჰმადიანი დახოცა და ტყვედ წაასხაო“.
  1208 წელს თამარმა ლაშქარი გააგზავნა ირანის ქალაქ არდებილის დასარბევად. ეს იყო პასუხი ამ ქალაქის სულთნის მოქმედებაზე, რომელიც აღდგომის დღეს შეიჭრა სომხურ ქალაქ ანისში, დაარბია ეკლესიები და ამოხოცა ქალაქის 12 ათასი ქრისტიანი მცხოვრები. ქართველებიც არდებილში მუსულმანთა წმინდა თვის, რამადანის დროს შეიჭრნენ, დაარბიეს ქალაქი, სულთანი და მისი ოჯახი კი დაატყვევეს.
  1210 წელს ზაქარია მხარგრძელმა თამარს ირანში ლაშქრობის მოწყობა შესთავაზა. ლაშქრობა წარმატებული გამოდგა. ქართველებმა აიღეს მარანდი, თავრიზი, ყაზვინი და ირანის შუაგულამდე მიაღწიეს. ალაფითა და ნადავლით დამძიმებულმა ჯარმა წინსვლა ვეღარ შეძლო და უკან გამობრუნდა. ეს ლაშქრობა, ცხადია, მიზნად არ ისახავდა ირანის დაპყრობას. ეს იყო ფეოდალურ სამყაროში მიღებული ჩვეულებრივი მარბიელი ლაშქრობა. ლაშქრობის მიზანი იყო საქართველოს სამხედრო ძალის კიდევ ერთხელ დემონსტრირება და ალაფის მოპოვება.
  კიდევ შეიძლება მსგავსი ფაქტების მოყვანა, თუმცა, ვფიქრობ, ესეც საკმარისია. მოყვანილი მაგალითები,  საშულებას გვაძლევს  დავასკვნათ, რომ ინდოეთის შემეცნებითი კრიზისით რუსთველი ალეგორიულად მიგვანიშნებს იმ  იდეოლოგიურ თუ ზნეობრივ კრიზისზე, რასაც ადგილი უნდა ჰქონოდა თამარისდროინდელ საქართველოში, რასაც შედეგად მოჰყვა ქართველთათვის დიდი კატასტროფა: სამარცხვინო მარცხი ჯერ ჯალალედინთან, მერე მონღოლებთან, შემდეგ კი საუკუნეების განმავლობაში დაუძლურებული და გაპარტახებული, საკუთარ უძლურების ცრემლში ჩამბალი ქვეყანა.
     
    მე-12 საუკუნეში არსებული  მესიანისტური იდეები გვაფიქრებინებს, რომ საქართველოს ინდოეთის მსგავსად აქვს პრეტენზია სულიერი ლიდერის როლი იკისროს.  (როგორც რუსთველოლოგები გვამცნობენ,. „ინდოეთი და არაბეთი ფსალმუნთა ტექსტის მიხედვით კონკრეტულ-გეოგრაფიულ გააზრებას სცილდება და სულიერ შინაარსს იტევს....  ინდოეთს აკისრია სამყაროში ღვთაებრივი წესრიგის დამყარებისა და სამარადისო მეუფების ტახტის აღდგენის ფუნქცია....და შუა საუკუნეების დასავლეთ-ევროპული გეოგრაფიული ველტბილდის მიხედვით საქართველოს და ინდოეთის ტერიტორია რიგ შემთხვევაში მეტად ახლოა ერთმანეთთან,ზოგჯერ კი პირდაპირ გაიგივებულია. ფრანგული ტექსტის მეტრ გოუსენის „სამყაროს ხატში“ (1245 წ.) მთელი აზია დასახულია ინდოეთად, ხოლო ქართველები არიან ინდოელი ქრისტიანები; პრესბიტერ იოანეს შესახებ არსებული ლეგენდების მიხედვითაც ხომ  ბერი იოანე (რომელის პროტგონისტადაც აღმაშენებელი მიიჩნევა)  განაგებს ინდოეთს        („ვეფხისტყოსნის“  ინდოეთი“-ლია წერეთელი.  „რუსთველოლოგია“  VII )
  თამარი გაღმერთებულია, მისი ვაჟი ქრისტესთან გათანაბრებული, მაგრამ სინამდვილეში ქვეყანას
ღრღნის და ჭამს „ეშმაკის კვერთხიდან ამოზრდილი“ ოქროს ტრფიალი, მექრთამეობა,  რომელიც „საურავსა ჯოჯოხეთსცა დაიურვებს“, უზნეობა, სიუხვით მორჯულებული „ახსნილობა“ და ორგულობა, ძლევამოსილების, სიმდიდრის, კეთილდღეობის სუდარაგადაფარებული ერის ხრწნადი სხეული, აი რის თქმა სურდა, ალბათ, შოთას.იქნებ მასაც ცოდვად და სიძულვილად ჩაუთვალეს სიყვარულისგან გამოწვეული გულისტკივილი.    შოთა ცდილობს გამოაფხიზლოს ქართველი ხალხი, ნესტანის დაკარგვით გააფრთხილოს, რომ აცდენილია უფლის გზას, არც ამ გზაზე დაბრუნებაა ადვილი, მაგრამ არა შეუძლებელი....რუსთველს სწამს, რომ საქართველოს მართლაც აკისრია სამყაროს წინაშე განსაკუთრებული მისია, მაგრამ ამავე დროს გვაჩვენებს, რომ მე-12 ს. საქართველო სულიერად დაშორდა უფალს, გადაუხვია სწორი გზიდან.
    ქართულ მესიანიზმს  პოემის დასასრულიც ადასტურებს, სადაც  ინდოეთი (ე.ი. სიმბოლურად - ქვეყნიერებაც) თვისობრივად სხვა, ვიდრე მის დასაწყისში იყო, უკვე ღვთიურად გარდაქმნილი ახალი სამყაროა. იგი გახდა ქვეყანა, სადაც „თხა და მგელი ერთად ძოვს“, სადაც ბიბლიურმა ყოვლისმომცველმა სიკეთემ დაივანა.
ინდოეთს დაუბრუნდა მადლი სულიერი წინამძღოლობის, მან შეასრულა თავისი მისია  - დაამკვიდრა უმაღლესი სამართლიანობა და ღვთიური შემწყნარებლობა. ჩნდება კითხვა,  როგორ მიაღწია ამას  ინდოეთმა? რა მიაჩნია რუსთველს ქართველთა ზნეობრივ-იდეოლოგიური კრიზისიდან თავის დაღწევის, მათი საღვთო გზაზე დაბრუნების  საშუალებად? 
    რუსთველი მე-12 საუკუნეში ნერგავს თავისი პოემის საშუალებით იმ ღირებულებებს, რომელთაც ევროპულს ვუწოდებთ და რომლებიც შედარებით გვიან დაინერგა თავად ევროპაში. (ურაპატრიოტიზმად ნუ ჩათვლით ამ მოსაზრებას. აი რას წერს ვაცლავ ჩერნი, ჩეხი მეცნიერი,  მთარგმნელი,  ქართველოლოგი: „თამარის მეფობის პერიოდში, რომელიც ითვლება ოქროს ხანად საქართველოს იტორიაში, საქართველო დაადგა განვითარების იმ გზას, რომელიც შემდგომში გაიარა ყველა დასავლეთევროპულმა ქვეყანამ“-.
    მხოლოდ ავთანდილის დახმარებით შეძლო ტარიელმა დაკარგული ნესტანის დაბრუნება, ხოლო ინდოეთმა-საღვთო ჭეშმარიტების, თავისი მისიის აღსასრულებლად. ამიტომ  ეს ღირებულებები სწორედ ავთანდილში უნდა ვეძებოთ. როგორც თამაზ ჭილაძე ბრძანებს, რუსთაველმა „ვეფხიტყაოსანში“ შექმნა თვისობრივად ახალი ეპოქა, კაცობრიობის სულიერი ცხოვრების ახალი ერა, რადგან მის მიერ ადამიანთა მოდგმის სარბიელზე გამოყვანილია ახალი ადამიანი, რომელიც უკავშირდება და შეიცნობს არა მარტო გარე სამყაროს, არამედ საკუთარ თავსაც, აღმოაჩენს საკუთარი არსების წიაღში პიროვნებას. რუსთაველი თავისულდება შუასაუკუნეობრივი ტრადიციული ლიტერატურულ-ფილოსოფიური ხუნდებისაგან(„არა
ვიქმ ,ცოდნა რას მარგებს...“}, გვაძლევს მკაფიო სურათს ადამიანის სულის „უცნაური და უთქმელი თვისებებისა“. ავთანდილი, როგორც ზემოთ ვთქვით, განასახიერებს ფილოსოფიურ სიბრძნეს, რომელიც დაეხმარა მას ჩასწვდომოდა ტარიელის განსაკუთრებულობას, რადგან იცის „ კაცი არ ყველა სწორია“ და მიხვედრილიყო, რომ მისი დახმარებით, ორბიტაზე დაბრუნებით, სამყაროს დღეს დაუთბუნებდა. („მზე დაბრუნდა, არ ვიცოდი, მზესა რამცა დააბრუნვებს!, აწ ვუშველოთ, გვიჯობს, იგი ნაცვლად დღესა დაგვითბუნვებს“)მაგრამ ავთანდილის განვითარება  კვლავ გრძელდება, მან ისწავლა, თავისი თეორიული ცოდნა როგორ უნდა გამოიყენოს პრაქტიკაში, (მით ვისწავლებით, მოგვეცეს შერთვა ზესთ მწყობრთა წყობისა“),როგორ უნდა შეძლოს ბოროტება სიკეთის სამსახურში ჩააყენოს. იგი ეზიარა ვაჭართა სამყაროს პრაქტიკულ სიბრძნეს და ეს ყიდვა-გაყიდვასა და გამდიდრებას დახარბებული სამყარო გამოიყენა ნესტანის მოსაძებნად. სწორედ ავთანდილის სახით გვაზიარებს რუსთველი ქმედების, აქტიურობის ფილოსოფიას, რაც დღეს წმინდა ევროპულ ღირებულებად მიიჩნევა. რუსთველის თვალსაზრისის მიხედვით, ბოროტებას თავისი არსი არ გააჩნია, მას ყოველთვის სძლევს სიკეთე( „ბოროტსა სძლია კეთილმან, არსება მისი გრძელია“), მაგრამ  სიკეთის ბოროტებაზე გამარჯვება  დამოკიდებულია ადამიანის „ცდასა“ და უფლის ნებაზე, ამიტომ ამის მისაღწევად მას ადამიანის აქტიური ქმედება, ბრძოლა მიაჩნია. „ბედი ცდაა, გამარჯვება, ღმერთსა უნდეს მო-ცა-გხვდების”- რუსთველის ეს სიბრძნე ჯერ სულხან-საბამ  გვიმეორა:  ხელი გაანძრიეთ და გეშველებათო (უგუნური მცურავი);  მერე ილიამ გვმოძღვრა და გვმოძღვრა: „მოძრაობა და მხოლოდ მოძრაობაო“, მაგრამ, როგორც ჩანს,არც ისე ადვილი დასაძლევი გამოდგა ჩვენთვის ქართულ-აზიური სიზანტე, „ბნედითი ბნედა“,რასაც ასე თავგამოდებით ებრძვიან ნესტანი და ავთანდილი. გავიხსენოთ: რაც არა გწადდეს, იგი ქმენ....მაშა ლხინსა ვინ მოიმკის პირველ ჭირთა უმუშაკო“,)
  როდესაც ქართული ხასიათებში სულიერებისა და ნივთიერების შერწყმის შესახებ მსჯელობს ჩვენი ეპოქის უდიდესი მოაზროვნე, აკაკი ბაქრაძე,(წარსულით წინასწარმეტყველება), აღნიშნავს, რომ ავთანდილი ერთადერთი ლიტერატურული პერსონაჟია, რომელშიც ეს ორი საწყისი ჰარმონიულად თანაარსებობს და იმიტომაც არის იგი ბუნება-ზეარსი, „იმიტომაც იმარჯვებს, რომ არ დაურღვევია ეს წონასწორობა, სულიერებასა და ნივთიერებას შორის, სულსა და ხორცს შორის“ . იმ ეპოქის რეალობისთვის არცთუ მოულოდნელი ტიპაჟია, ვინაიდან სწორედ ასეთ პიროვნებად გვევლინება დავით აღმაშენებელი, მოგვიანებით კი“ მოხდა სხვა პროცესი: ნივთიერების თვინიერ, სულიერების უკიდურესი  განვითარება,...და სულიერების თვინიერ, ნივთიერების განვითარება“ ამიტომ ახლა მრავლად გვყავს ან მინდიები ან კვაჭები თუ ყვარყვარები, მაგრამ „ არც ავთანდილი განმეორებულა ჩვენს ლიტერატურაში, არც ისტორიაში- აღმაშენებელი“ .უნარი ვიყოთ სულიერნი, მაგრამ ამავე დროს შეგვეძლოს აქტიური ბრძოლა სამყაროში დასამკვიდრებლად, მატერიალურისთვის, ერთ-ერთ მნიშვნელოვან ღირებულებადაა მიჩნეული პოემაში და სწორედ ეს უნარი აკლია ქართველთა  სულიერად განვითარებულ ნაწილს, ამიტომაა, რომ ჩვენი ქვეყნის სადავეები ყოველთვის კვაჭების ან ყვარყავრების ხელში ხვდება.
  რუსთველის აზრით, ცხოვრების არსი სიკეთეა, ხოლო ბოროტება მხოლოდ სიკეთის დამკვიდრებას, მის განმტკიცებას  ემსახურება, ამიტომ უნდა შეგეძლოს ბოროტების მოთვინიერება, დამორჩილება და მართვა. პოეტი მიიჩნევს, რომ  სიკეთის გასამარჯვებლად ადამიანს უფლება აქვს „მდაბალ რეალობაში მისივე კანონებით იმოქმედოს, ....აიძულოს მდაბალ რეალობას ემსახუროს იდეალს“ (თ.ვასაძე ), ამიტომაც პოზიტიურად აფასებს ჭაშნაგირის მკვლელობას, აღფრთოვანებულიც კია, რომ მისი გმირი, მაღალი ინტელექტისა და იდეალების, მორალის მქონე რაინდი უმწეო არ არის უცხო, მდაბალი და სასტიკი რეალობის წინაშე, რომ „მას აღმოაჩნდება ამ რეალობის მისთვისვე ტიპური მეთოდებით ქცევის უნარი, ....რადგან იდეალი განადგურდება, თუ მდაბალი რეალობით გათხვრას მოერიდება“. ხშირად აკრიტიკებენ ან ცდილობენ რუსთველის გამართლებას იმის გამო, რომ უდანაშაულო სასიძოს მკვლელობა „მართალი სამართლის“ აღსრულებად მიიჩნია. მაგრამ ვფიქრობ, ეს შეიძლება აიხსნას სწორედ რუსთველის ამ მოსაზრებით. ნესტანმაც ხომ ამ რადიკალური, ცოდვიანი  ქმედებით ინდოეთს აარიდა ის უფრო დიდი ცოდვა, რაც საქართველოში მოხდა-ტახტის კანონიერი მემკვიდრის უფლებების შელახვა,უღირსი სასიძოს გამეფება, გაძევება, სისხლის ღვრა  და,რა  თქმა უნდა,ამავე დროს, ამით გადაარჩინა სიყვარული, რაც რუსთველის მიერ უმაღლეს ფასეულობად აღიქმება.  (ვფიქრობ, ამგვარი თვასაზრისი  წინააღმდეგობაში მოდის საეკლესიო სწავლებასთან, ამიტომ ,შესაძლოა, ესეც იყო მის მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულების მიზეზი)
    რუსთველმა ავთანდილის სახით მსოფლიო ლიტერატურისათვის უჩვეულო რაინდის სახე გამოკვეთა-მასში ჰარმონიულად ერწყმის  მაღალ ზნეობრიობასა და სულიერებას, ინტელექტს,მოულოდნელ სიტუაციებთან ადაპტირების უნარი, პრაგმატულობა, რაციონალიზმი. „ავთანდილი ორ სამყაროს-არისტოკრატიულსა და ბურჟუაზიულს აერთებს, მის სახეში დასავლელი ადამიანის ახალი იერის ნაკვთები შეიძლება დავინახოთ“ (ჭილაძე).
      „ვეფხისტყაოსანი“ საუკუნეების განმავლობაში სულიერად კვებავდა, აძლიერებდა, აწრთობდა ქართველ ერს. არც დღევანდელობისთვის დაუკარგავს ამ პოემას აქტუალობა „კაცი ვარგისთვის“. იქნებ  „ვეფხისტყაოსნის“ ამგვარმა გააზრებამ  გაათავისუფლოს ჩვენი შვილები ევროპის მიმართ მონური მიმბაძველობისგან, იქნებ კვლავ გაგვიზარდოს ქართველობისთვის ნაინანატრი ავთანდილები და დავითები. ვინ იცის!